भजन

'भजन` हा प्रयोगात्म लोककला प्रकार म्हणून ओळखला जाण्याआधी तो नामसंकीर्तन प्रकार म्हणून सर्व परिचित होता आणि आहे. भजनाला आध्यात्मिक अधिश्ठान असते. त्यामुळे त्याकडे निखळ रंजनपर प्रकार म्हणून पाहता येत नाही. महानुभाव संप्रदाय, नाथ संप्रदाय, वारकरी संप्रदाय, दत्त संप्रदाय आणि समर्थ संप्रदाय असे पाच भक्ती संप्रदाय सर्वपरिचित असून षक्ती देवतेच्या उपासनेवा षाक्त संप्रदाय आणि तंत्रमंत्र विद्येचा कापालिक संप्रदाय असे. संप्रदायही भारतभर परिचित आहेत. या संप्रदायान पैकी बहुताष संप्रदायांमध्ये नामसंकीर्तन भक्ती रूढ असून या नामसंकीर्तन भक्तीचा आविश्कार भजनाव्दारे होतो. एखादयाचा भजनी लागणे अषा स्वरूपाचा वाक्प्रचार रूढ आहे. 'भजनी लागणे` याचा अर्थ गुणगान गाणे. इश्ट देवतेचे नामसंकीर्तन संप्रदायानुसार भजनाच्दारे केले जाते. कीर्तन आणि भजन हे दोन्हीही प्रकार संप्रदायानुसार भजनाव्दारे केले जाते. कीर्तन आणि भजन हे दोन्ही प्रकार नामसंकीर्तनात मोडतात. कीर्तनात एखादा अभंगावर भाश्य असते. हे भाश्य कीर्तनकार करतो. तर भजनात भाश्य नसून केवळ अभंग गायन असते. कीर्तनात गायनासोबत निरूपण असते, तर भजनात केवळ गायन असते. अन्य राज्यात ही भजनांची स्वतंत्र परंपरा आजही अस्तित्वात आहे. उदाहरणार्थ गुजरातमध्ये चारणभाट यांची भजनाची परंपरा आहे, पश्चिम बंगालमध्ये कीर्तनीया ही नामसंकीर्तनाची स्वतंत्र परंपरा आहे. तर इषान्येकडील राज्यांत अंकियानाट अषी भजनाची परंपरा आहे. महाराश्ट्रात भजनाचे सोंगी भजन, दत्तपंथी भजन, नाथपंथी भजन,चक्री भजन, डबल बरीचे भजन असे विविध प्रकार आहेत.

संत तुकाराम महाराज वैकुंठाला जाताना त्यांनी भजन करा सावकाष असा संदेष आपल्या अनुयायांना दिला होता. जिभले तुला काय धंदा। घडोघडी भज रे गोविंदा।।` असे भजनाचा महीमा सांगणारे पद संत गाडगेमहाराज, संत तुकडोजी महाराज यांच्या अनुयायांमध्ये लोकप्रिय आहे. भजनाने म्हणजे नामसंकीर्तनाने जन्मांतरीची पापे नश्ट होतात अषा आषयाचा एक अभंग आहे. ' नामसंकीर्तन साधन पै सोपे। जाळतील पापे जन्मांतरीची` या अभंगासारखाच अन्य अभंग असा - ' नाम चांगले चांगले माझे कंठी राहो भले` भजनातील नामसंकीर्तनाची महती सांगणारे असे अनेक अभंग आढळातात भजन हे मुलत: आत्मउध्दारासाठी केले जाणारे संकीर्तन असुन त्याला रंजनाची जोड अलीकडच्या काळात मिळाली. नाटक,चित्रपटांचा प्रभाव जसजसा वाढत गेला, तसतसे चित्रपटगीतांच्या चाली भजनातील अभंगाला लावल्या जाऊ लागल्या. आणि भक्तीसंगीताने लोकप्रिय संगीताचा असा अनुनय सुरू केल्यानंतर नामसंकीर्तन भजन रंजनपरही होऊ लागले. लोकमानसावर लोकप्रिय संकीताची मोहीनी असल्यामुळे भक्तीसंगीत लोकप्रिय संगीताची नक्कल करू लागेल. महाराश्ट्रातील भक्तीसंप्रदायावर अषा प्रकारे लोकप्रिय संबीताचा प्रभाव पडल्याने आध्यात्मिक उद्बोधाचे काम करणार्‍या भक्तीसंप्रदायांना रंजनपरता आली. भजनात मुखत:रूपाचा अभंग, ध्यानाचा अभंग, आणि अभंग पंचक अषी रचना असेल अभंग पचंकात बाळक्रीडेचे अभंग,विराण्या, उपदेषपर अभंग,देवाचा धावा, गौळणी अषा स्वरूपासचे अभंग भजनात गायिले जातात हे स्वरूप वारकरी भजनाचे असते. वारकरी भजनात टाळ, मृदुग, वीणा असा वाद्यमेळ असतो. मुख्य गायकाच्या हातात वीणा आसते त्याला गायनासाठी साथ करणार्‍या टाळकर्‍याना 'चाल म्हणणारे` संबोधले जाते 'जय जय विठोबा रखुमाई` 'ज्ञानोबा माऊली तुकाराम ` असा नामगजर भजनात केला जातो. वारकरी भजनात काकडयाचे भजन, हरिपाठाचे भजन, एकादषीचा हरिजागर असे प्रकार पडतात. हरिपाठाचे भजन मुख्यत: सायंकाळी मंदिरात अथवा आळंदी, पंढरीला दिंडया पालख्यांच्या वेळी आयोजित केले जाते. 'हरिमुखे म्हणा हरिमुखे म्हणा । पुण्याची गणना कोण करी` या संत ज्ञानेश्वरांच्या हरिपाठा पासून भजनाची सुरवात होते. ज्ञानेश्वरांच्या हरिपाठ झाल्यावर आंधळे, पांगुळ, बाळक्रीडेचे अभंग सुरू होतात. हरिपाठाचे अभंग वर्शभर मंदिरात सदर होतात त्यामुळे या भजनाला नेमाचे भजन म्हटले जाते.

वारकरी भजनातच दुसरा एक प्रकार चक्रीभजन असा असतो. चक्रीभजन म्हणजे एकच अभंग मुख्य बुवा सोबत अन्य चाली म्हणणारे बुवा गात आसतात. अभंगाचे चरण गाणारे बुवा आपापल्या गायनषैली नुसार चाल आळवितात चक्रीभजनातील गायकीची बैढक ही षास्त्रीय गायनाची बैढक असते. हरिपाठाच्या भजनाचे स्वरूप हे सामूहेक भजनाचे असल्यामुळे तेथे गायकीचा बडेजाव नसतो. चक्रीभजनाची स्वतंत्र परंपरा महाराश्ट्रात असून वारकरी संप्रदायात चक्रीभजन सादर करणार्‍या गायकबुवां मध्ये खाषाबा कोकाटे, तुळषीराम बुवा दीक्षित, षेजवळबुवा षिवराम बुवा करळीकर, स्नेहल भाटकर आदिंच्या नावाचा उल्लेख आवर्जून करावा लागेल. चक्रीभजनासारखच चिदर्भात सप्त खंजिरी वादन हा प्रकार लोकप्रिय असून विजय कुमार पांडे, सत्यपाल महाराज, सप्त खंजिरी वादन सादर करतात. दत्तपंथी भजनात दिमडी, चिमटा व एकतारी या वाद्याचा वापर होतो. नरसोबाचीवाडी व कोल्हापूर, सांगली कडे दत्तपंथी भजन प्रसिध्द आहे. सांगली जिल्हातील खजुगाव येखे सोंगी भजनाची, सोंगी रामायणाची परंपरा आहे. भजन हा संकीर्तन प्रकार चित्रपटगीतांच्या चालींमुळे मनोरंजन प्रकार म्हणूनही ओळखला जावू लागला आहे.