प्रतिष्ठान उर्फ पैठण

जरतारी मोर असलेली पैठणी कपाटात हवीच असा आग्रह आजही मराठी स्त्रीयांचा असतो. पैठणी हे नाव ज्या ठिकाणावरुन पडले ते पैठण गेली. २५०० वर्ष स्वत:चे वेगळेपण महाराष्ट्राच्या इतिहासात ठासून आहे. औरंगाबादपासून अंदाजे ६० की.मी अंतरावर वसलेले पैठण आज छोटेसे गाव दिसत असले तरी ही सातवाहन राजांची राजधानी होती.

प्रतिष्ठान ह्या नावाने पैठण पुर्वी प्रसिध्द होते. पैठणला दक्षिणेची काशी म्हटले जायचे योच काला म्हणजे इथे चालणारा संस्कृत आणि धर्मशास्त्रचा अभ्यास इथल्या पंडितांनी दिलेला निर्णय अखेरचा मानला जाई. याशिवाय पैठणचे आणखी एक महत्त्व म्हणजे महानुभाव पंथाचे प्रवर्तक चक्रधर स्वामी काही काळ पैठणला राहिले होते. पण या सगळ्यांपेक्षा पैठण आपल्या लक्षात राहते ते एकनाथ महाराजांमुळे. १६ व्या शतकात झालेल्या एकनाथ महाराजांची पैठण ही जन्मभुमी आणि कर्मभुमी. एकनाथ महाराजांचा वाडा पैठणमध्ये होता. या वाड्याचेच मंदिरात रुपांतर करण्यात आले आहे.

एकनाथांची विठ्ठलभक्ती एवढी श्रेष्ठ होती की साक्षात पांढुरंग श्रीखंड्याच्या रुपाने पाण्याच्या कावडी एकनाथांच्या घरी आणत असे. पाण्याचा तो हौदही या वाड्यात अजुनही आहे. मंदिराच्या गाभार्‍याध्ये एकनाथांच्या पुजेतला बाळकृष्ण ठेवला आहे. या वाड्याला आतले नाथ आणि गावाबाहेर गोदावरीच्या पात्रात ज्या ठिकाणी एकनाथांनी देह ठेवला त्या ठिकाणाला बाहेरचे नाथ असं गावकरी म्हणतात. तिथे एकनाथांचे समाघीमंदिर बांधण्यात आले आहे.

फाल्गुन वघ षष्ठीला नाथ षष्ठी म्हणतात. ही एकनाथ महाराजांची पुण्यतिथी यानिमित्त सहा दिवसांचा मोठा उत्सव होतो. अष्टमीला गोपालकाला होऊन उत्सव संपतो.
गोदावरीच्या काळावर नागतीर्थ म्हणून एक ठिकाण आहे. झानेश्वरांनी रेड्याच्या मुखातून वेद वदवले ते याच ठिकाणी. इथे रेड्याची मोठी मुर्ती आहे.

असे हे पैठण आजही पुर्वकालीन संपन्नतेच्या खाणखुणा अंगावर बाळगून आहे. सातवाहन राजांच्या महालाच्या खाणखुणा कोरीव खांब आजही भग्नावस्थेत उभे आहेत. या प्रासादाच्या आवारात एक विहीर आहे या विहीरीला शालीवाहनाची विहीर म्हणतात.

एकनाथांच्या विठ्ठलभक्तीने पावन झालेले पैठण बघितले की कळते भक्तीची एकनिष्ठता आणि सोबतच अनुभवाला येतो तो आपला संपन्न सुसंस्कृत इतिहासही.