जोगवा - अनादि निर्गुण प्रगटली भवानी

जोगवा या चित्रपटाला यंदाचा सर्वोत्कृष्ट्र राष्ट्रीय चित्रपट म्हणून गौरविण्यात आले आहे. त्यामुळे जोगवा या प्रकाराविषयी एक कुतूहल लोकमानसात निर्माण झाले आहे. जोगवा या चित्रपटाआधी याच विषयावर 'झुलवा` हे नाटक रंगभूमीवर आले आणि त्या नाटकाच्या आगेमागे 'गिध` हा स्मिता पाटील, नाना पाटेकर अभिनित हिंदी चित्रपट पडद्यावर झळकला होता. यल्लम्माचे उपासक जोगते आणि जोगतिणी यांच्या दर्दभर्‍या जीवनाची कहाणी चित्रीत करणारा 'कथा नाम्या जोग्याची` हा चित्रपट देखील मराठी पडद्यावर झळकला. एकूणच यल्लम्माच्या या उपासकांकडे आणि यल्लम्माच्या उपासनेतील अनिष्ट प्रथांकडे समाजातील सर्जनशील वर्ग डोळसपणे पाहू लागल्याचे हे चिन्ह आहे. जोगते किंवा जोगतिणी डोळसपणे पाहू लागल्याचे हे चिन्ह आहे. जोगते किंवा जोगतिणी या अनुक्रमे देवदास आणि देवदासी वर्गात मोडत असल्या तरी देवदासी प्रतिबंधक कायदा लागू झाल्यानंतर यल्लम्माला मुले किंवा मुली सोडण्याची अनिष्ट प्रथा पूर्णपणे बंद झालेली आहे असे नव्हे. आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल, सामाजिकदृष्ट्या दुर्लक्षित, अशिक्षित किंवा अल्पशिक्षित, श्रद्धेच्या किंवा अंधश्रद्धेच्या ओझ्याखाली वावरणार्‍या समाजात अजूनही देवदासी परंपरा सुरू आहे. या परंपरेचा अधिक्षेप चैतन्य महाप्रभू, बसवेश्वर, शेख महंमदबाबा श्रीगोंदेकर, संत एकनाथ, संत तुकाराम या व अशा अनेक संतांनी केलेला असला तरी ही प्रथा सुरूच आहे.

जोगवा या शब्दाचा भारतीय संस्कृतीकोषात दिलेला अर्थ असा -
''महाराष्ट्रातील देवीचे उपासक गळ्यात कवड्यांची माळ घालून कपाळी भंडार लावून आणि हाती परडी घेऊन देवीच्या नावाने जी भिक्षा मागतात, तिला जोगवा असे म्हणतात. विशिष्ट आधि-व्याधींच्या निरसनासाठी अथवा इच्छित कामनांच्या पूर्तीसाठी इतर लोकही नवसाने मंगळवारी, शुक्रवारी किवा नवरात्रात जोगवा मागतात. ज्यांच्या घरी देवीचा कुळधर्म असतो, त्यांना कुळधर्माचा एक भाग म्हणून जोगवा मागावा लागतो. नवसाने जोगवा मागणार्‍यांत स्त्रियांची संख्या अधिक असते.``

जोगते व जोगतिणी या प्रथेतील एक उपासक. जोगवा मागणे म्हणजे भिक्षा मागणे अथवा कृपाप्रसाद मागणे. देवीचा म्हणजे अंबा, भवानी, रेणुका आदी शक्तिदेवतांपुढे पदर पसरून कृपाप्रसाद मागितला जातो. जोगवा हा त्यातील एक. मुख्य म्हणजे जोगवा हा नृत्यप्रकार नाही तर संत एकनाथांचे भारूड आहे. ते भारूड असे -




या भारूडात जोगवा मागण्याच्या विधीचे स्वरूप आणि तो मागण्यामागचे हेतू अप्रत्यक्षपणे व्यक्त झाले आहेत. याबरोबरच भवानी आईचा रोडगा ही प्रसिद्ध आहे.



मराठी लोकधर्मात जोगवा हा एक उपासनाप्रकार म्हणून रूढ असला तरी सद्यकालिन समाजाने या उपासना प्रकाराला लोकनृत्य म्हणून नामाभिधान दिले आहे. जोगवा या परंपरेतील अनिष्ट प्रथा दूर करण्यासाठी समाजाच्या तळातील थरापर्यंत अंधश्रद्धा निर्मूलनाची चळवळ तसेच वैज्ञानिक दृष्टीकोन पोहोचला पाहिजे. समाजातील जाणत्या वर्गाने या संदर्भात कळ सोसली पाहिजे कारण डोक्याच्या केसांची जट कापणे सोपे आहे पण अनिष्ट रूढींच्या प्रभावाखाली असणार्‍या मनाची जट कापायला पिढ्यांची मानसिकता जावी लागेल.