किल्ले तिकोना

तिकोणा ऊर्फ वितंडगड हा किल्ला पवनमावळात आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी याचे नाव वितंडगड असे ठेवले. पवन मावळात तुंग, तिकोणा, लोहगड व विसापूर असे चार किल्ले ठाण मांडून बसले आहेत.

पवना नदीच्या नावावरुन याला पवनमावळ असेही म्हणतात. पवना नदीवर येथे धरण बांधले आहे. ते धरण फागणे धरण किंवा पवनाधरण म्हणून ओळखले जाते.

तिकोणा किल्ल्याला जाण्यासाठी दोन मार्ग सोयीचे आहेत. पुणे-पौड-कोळवण-गेवंढे हा एक चांगला गाडी मार्ग आहे. यावर एस. टी. बसची सोय आहे. दुसरा मार्ग कामशेतवरुन आहे. पुणे - मुंबई रेल्वेमार्गावर कामशेत हे रेल्वे स्थानक आहे. येथे पुणे -लोणावळा या मार्गावर लोकल रेल्वे थांबतात. येथून एस.टी. च्या थांब्यावर चौकशी केल्यास गेवंढे पर्यंतच्या बसेस मिळू शकतात. अन्यथा पवनानगर (काळे कॉलनी) पर्यंत मोठ्या प्रमाणावर वाहनांची ये-जा चालू असते. पवनानगर पासून सहा किलोमीटर चालत जावून तिकोणा गडाचा पायथा गाठता येतो.

तिकोणा किल्ल्याचा माथा आणि डोंगर त्रिकोणी आकाराचा आहे. म्हणून याला तिकोणा नाव मिळाले. याच्या उत्तर अंगाला तिकोणा पेठ गाव आहे. सध्या येथील सर्व वस्तीने स्थलांतर केले आहे. गेवंढेपासून गाडीचा कच्चा रस्ता तिकोण्याच्या पायथ्यापासून तिकोण्याच्या पूर्व बाजूच्या खिंडीपलीकडे असणार्‍या गुरुद्वारापर्यंत जातो.

गेवंढ्याच्या पुढे येणार्‍या तिकोणा किल्ल्याच्या डोंगरधारेनेही वर चढता येते. सर्वसामान्यांसाठी पूर्वेकडील खिंडीतून चढणारा रस्ता सोयीस्कर आहे. खिंडीपर्यंत खाजगी वाहन जावू शकते.

खिंडीमधून पश्चिमेकडे तिकोणा असतो तर पुर्वेकडे मांडवीचा डोंगर रहातो. खिंडीमध्ये नव्याने बांधलेले शंकराचे मंदिर आहे.

येथून मळलेल्या धोपट मार्गाने अर्ध्यातासात आपण गडामधे पोहोचतो. जस जशी आपण उंची गाठतो तसा तसा सह्याद्री आणि त्याची विविध रुपे आपल्यासमोर उलगडत जातात. तिकोण्याच्या या पश्चिम धारेला खंदक खंदलेला आहे. खंदक ओलांडला की एक गुहा आपल्याला दिसते. ही कोरलेली गुहा ओलांडून आपण पुढे जातो. इथे दोन बुरुजामधे दरवाजा आहे. दरवाजाची कमान नष्ट झालेली आहे. या दरवाजातून आपण किल्ल्यात प्रवेश करतो. डावीकडील वाट बुरुजावर जाते तर उजवीकडील वाट बालेकिल्ल्याकडे जाते. या वाटेवर सात फूट उंचीची हनुमानाची भव्य मुर्ती आहे. खडकात कोरलेल्या या मुर्तीला प्रदर्शना घालता येते. येथून पुढे गेल्यावर एक गुहेत मंदिर दिसते. या दारातच एका साधूने पर्णकुटी बांधून मठ स्थापन केला आहे. परिसरात स्वच्छता राखलेली आहे. गुहा मंदिराच्या दारात पाण्याचे टाके आहे. गुहेत देवीचा नाक, डोळे असलेला तांदळा आहे. येथून पुढे बालेकिल्ल्याचा चढाईचा मार्ग सूरु होतो. या मार्गावर चुन्याच्या घाणीचे दोन जाती पडलेल्या आहेत. पुढे कड्यामध्ये पायर्‍या आहेत. अरुंद जागेतील या उभ्या चढणीच्या पायर्‍यांच्या माथ्यावर बालेकिल्ल्याचा दरवाजा आहे. सुमारे पन्नास पायर्‍या चढून आपण या दारात पोहोचतो. उजव्या बाजूला गुहेमधे पाण्याचे टाके आहे. पुढच्या पंचावन्न पायर्‍या चढून आपण बालेकिल्ल्याच्या दरवाजामधे पोहोचतो. या दरवाजा समोर संरक्षण भिंत बांधली आहे. उजव्या बाजूला गुहा आणि पाण्याचे टाके कातळात कोरलेले आहे. हे पाणी आपल्याला सिंहगडाच्या देवटाक्याची आठवण करुन देते. या दरवाजाच्या आत थोडी सपाटी असून हा भाग तटबंदीने संरक्षित केलेला आहे. उजवीकडील खडक छिनून काढून त्यावर तटबंदी बांधलेली आहे.

माथ्यावरच्या प्रवेशद्वाराचे कसलेही अवशेष उरलेले नाहीत. माथ्यावर महादेवाचे मंदिर असून आतमधे सुबक आकाराची पिंड आहे. त्यामागे वाड्याचे व सदरेचे जोते पहायला मिळतात. मंदिराच्या दारात भुयारातील खांब असलेले पाण्याचे टाके असून डावीकडे दोन भुयाराची तोंडे आहेत. डाव्या कड्यावर पुन्हा एक मोठे टाके दिसते तर उजव्या कड्यावर ध्वजस्तंभाच्या खांबाच्या जागी सौरदिव्यांचा खांब उभा दिसतो.

येथून पवना धरणाचे दर्शन मात्र आपल्याला खिळवून ठेवते. धरणा पलीकडील तुंगगड लक्षवेधक असून धरणाच्या भिंती पलीकडे लोहगड, विजापूर ही जोडी दिसते. स्वच्छ वातावरणात सिंहगड-राजगड-तोरणा ही दुर्गमयीही नजरेस येते.
तिकोणा किल्ल्याचा माथा आकाराने लहान आहे. याचे पवनमावळातील स्थान मोक्यावर असल्यामुळे टेहाळणीसाठी याची उपयुक्तता मोठी आहे. याच्या दक्षेणकडील कड्याच्या पायथ्याला एक लेणीही आहे. या उपेक्षीत लेणीमध्ये स्थानिक लोकही जात नाहीत. त्यामुळे अनेकांना ही लेणी माहीत नाही.

तिकोण्याची चढाई आणि गडफेरी करण्यास तीन तासांचा अवधी पुरतो. याच्या कड्यातील टाक्यामधील मधूर पाणी पिण्यासाठी मिळाल्यावर थकवा कोठल्या कोठे पळतो आणि आपण पुढच्या गडावर स्वारी करण्याचे ठरवून तिकोणा उतरायला सुरवात करतो.